पिसाबको रंगले पनि बताउँछ स्वास्थ्य अवस्था

साउन ३ बीबीसी___ रातो, पहेंलो, गुलाबी र हरियो । तपाईंको पिसाबको रंग पनि इन्द्रेणी जस्तो हुन सक्छ । तपाईलाई थाहा छ कि यो बैजनी, सुन्तला वा नीलो रङ पनि हुन सक्छ । यति मात्र होइन, यसबाहेक कसैको पिसाब पनि केही रंगको हुन सक्छ, जुन सामान्य हुँदैन । पिसाब वा पिसाबको माध्यमबाट हाम्रो शरीरले फोहोर पदार्थ वा अन्य शब्दमा फोहोर वा फोहोरलाई बाहिर निकाल्छ ।

यसले शरीरमा प्रोटिन, मांसपेशी र रातो रक्त कोशिकाको विघटनबाट बन्ने नाइट्रोजनयुक्त फोहोरहरू पनि समावेश गर्दछ । यसका अलावा भिटामिन, औषधिजस्ता अन्य धेरै कुराहरू छन् जुन पिसाबको माध्यमबाट शरीरबाट बाहिर निस्कन्छ । तर, त्यहाँ धेरै चीजहरू छन्, जुन पिसाबमा हुनु हुँदैन । जब हामी डाक्टरकहाँ जान्छौं, एक महत्त्वपूर्ण प्रश्न अक्सर सोध्छन् ‘तपाईको पिसाबको रंग के छ ?’ यस प्रश्नको जवाफले डाक्टरलाई बिरामीको रोग र थप उपचार बुझ्न मद्दत गर्दछ ।

रातो
यदि पिसाबको रंग रातो छ भने यसको अर्थ सामान्यतया यसमा रगत छ । यो पिसाब प्रणालीसँग सम्बन्धित शरीरको कुनै पनि भागमा समस्याको कारण हुन सक्छ । मृगौला, मूत्राशय र प्रोस्टेट र पिसाब नलीमा जोडिएको कुनै नलीमा रगत बगेको भए पिसाब रातो हुन सक्छ । पिसाबबाट रगत कसरी निस्कन्छ भन्ने कुरा धेरै कुरामा भर पर्छ ।

उदाहरणको लागी यसको मात्रा के हो ? यो कति ताजा छ ? जब कोही पिसाब गर्न जान्छ विभिन्न समयमा फरक रंग हुन सक्छ । यदि धेरै मात्रामा रगत बगिरहेको छ भने यो सम्भव छ कि पिसाबको रंग रातो रक्सी जस्तो देखिने कालो हुनसक्छ । यो रक्तस्रावको धेरै कारणहरू हुन सक्छन्- जस्तै मृगौलाको पत्थरी, क्यान्सर, आघात, पिसाब नलीमा कुनै पनि संक्रमण । धेरै चुकन्दर खाँदा पनि पिसाबको रंग रातो हुन सक्छ ।

सुन्तला र पहेंलो
निस्सन्देह, हामीलाई थाहा छ कि सामान्य परिस्थितिमा हाम्रो पिसाब पहेंलो रंगको धेरै रंगहरूमा आउँछ र यो तपाइँ कति राम्रोसँग पानी पिउनुहुन्छ भन्नेमा निर्भर गर्दछ ।पानीको कमी हुँदा पिसाबको रङ गाढा पहेँलो हुने र कहिलेकाहीँ सुन्तला रंगको हुने गर्छ । यदि तपाईले पर्याप्त मात्रामा तरल पदार्थ सेवन गर्दै हुनुहुन्छ भने पिसाबको रंग पातलो र पहेंलो हुन्छ ।

पिसाबमा पहेँलो हुने वस्तुलाई युरोबिलिन भनिन्छ । यसको गठनको प्रक्रिया शरीरमा रहेको पुरानो रातो रक्त कोशिकाहरूको विघटनबाट सुरु हुन्छ । यी रक्त कोशिकाहरू हुन्, जुन अब तिनीहरूको राम्रो आकारमा छैनन् र शरीरको प्रणालीबाट हटाउन आवश्यक छ ।

यस प्रक्रियामा एक यौगिक बनाउँछ । जसलाई बिलिरूबिन भनिन्छ । यसले केही हदसम्म पिसाब र केही हदसम्म आन्द्राको माध्यमबाट शरीरबाट बाहिर निस्कन्छ । हाम्रो कलेजोले यो बिलिरूबिन पित्त उत्पादन गर्न प्रयोग गर्छ । यो पित्त पाचन र शरीर मा बोसो को विघटनको लागी महत्वपूर्ण छ ।

पित्त आन्द्रामा रहन्छ र दिसाको माध्यमबाट बाहिर जान्छ । यो पित्तको कारणले गर्दा मलले यसको विशेषता खैरो रंग प्राप्त गर्दछ । जब पित्त आन्द्रामा पुग्न सक्दैन, सायद पित्तको ढुङ्गा वा क्यान्सरको कारणले पित्त नली अवरूद्ध हुन्छ, बिलिरूबिन रक्त नलीहरूमा फर्कन्छ र पिसाबको माध्यमबाट बाहिर निस्कन्छ ।

यस कारण यसको रंग गाढा हुन थाल्छ- सुन्तला वा खैरो । बिलिरूबिनको मात्रा बढ्यो भने छालाको रंग पनि पहेँलो हुन थाल्छ । शरीरको यो अवस्थालाई ‘अब्स्ट्रक्टिव जण्डिस’ अर्थात् एक प्रकारको जन्डिस भनिन्छ । एन्टिबायोटिक रिफाम्पिसिन लगायतका केही औषधिहरूले पनि पिसाब सुन्तला रङ्ग हुन सक्छ ।

हरियो र नीलो
हरियो र नीलो पिसाबको मामलाहरू धेरै दुर्लभ छन् । यदि तपाईंले शौचालयमा हेर्नुभयो भने पिसाबको रंग हरियो वा नीलो देखेर छक्क पर्नुहुनेछ । यदि शौचालयको भाँडोमा रहेको कुनै वस्तुले पिसाबको रङ परिवर्तन गरिरहेको छ भने तपाईंको शरीरमा हरियो वा नीलो पिसाब उत्पादन हुनुको कारण हुन सक्छ ।

यदि कुनै खानेकुरालाई रंग दिन हरियो वा नीलो रंग प्रयोग गरिएको छ भने पिसाबको रंग हरियो वा नीलो हुन सक्छ । तर, यो तब मात्र हुनेछ जब तिनीहरू ठूलो मात्रामा खपत हुन्छन् । एनेस्थेटिक्स, भिटामिन, एन्टिहिस्टामाइन जस्ता केही औषधिको सेवनले पनि पिसाबको रंग हरियो वा नीलो हुन सक्छ ।

एउटा चाखलाग्दो तथ्य यो हो कि केहि ब्याक्टेरियाहरूले पनि यौगिकहरू बनाउँछन् जसको रंग हरियो हुन्छ । स्यूडोमोनास एरूगिनोसा नामक ब्याक्टेरियाले नीलो हिरा रंगको प्योसायनिन पदार्थ उत्पादन गर्छ । मूत्र संक्रमण एक दुर्लभ अवस्था हो । यस्तो अवस्थामा व्यक्तिलाई पिसाब गर्दा जलन र दुखाइबाट गुज्रनुपर्ने हुन्छ ।

बैजनी रंग
पिसाब बैजनी रंगमा परिणत हुनु धेरै दुर्लभ छ । यसको एक सम्भावित कारण पोर्फेरिया हो । यो एक आनुवंशिक रोग हो, जसले छाला र स्नायु प्रणालीलाई असर गर्छ । यसको दोस्रो कारण पर्पल युरिन ब्याग सिन्ड्रोम भनिने दुर्लभ रोग हो, जुन युरिनरी इन्फेक्सनको कारणले हुन्छ । यो एक अवस्था हो जसमा बिरामी भित्र रहेको ब्याक्टेरियाले क्याथेटर (शरीरबाट पिसाब निकाल्न चिकित्सकीय रूपमा प्रयोग हुने उपकरण)ले पिसाब बैजनी बनाउँछ ।

अन्य रंगहरू
पिसाबको अन्य रंगहरू हुन सक्छन् जुन इन्द्रेणीको भाग होइन । कतिपयको रंग गाढा हुन्छ । सामान्यतया खैरो वा कालो । जब यो हुन्छ, डाक्टरले यसलाई कोका-कोलासँग तुलना गर्न सक्छन् ।

कहिलेकाहीँ यो मांसपेशिहरू विघटन र मायोग्लोबिन नामक यौगिक मा रूपान्तरणको कारण पनि हुन्छ । यो rhabdomyolysis भनिने गम्भीर रोगमा हुन सक्छ । यो अत्याधिक परिश्रम वा केहि औषधि को प्रयोगको कारण हुन सक्छ । यो बिलिरूबिनबाट पनि आउन सक्छ । बिलिरूबिनले पिसाबलाई यति कालो बनाउँछ कि यो सुन्तलाको सट्टा खैरो देखिन्छ । तर यो रगतको कारण पनि हुन सक्छ ।

मृगौलाको सूजन (ग्लोमेरूलोनेफ्राइटिस भनिन्छ) रक्तस्राव ट्रिगर गर्न सक्छ । जसका कारण पिसाब नलीमा जाँदा पिसाब रातो देखि खैरो रंगमा परिणत हुन्छ । र अन्तमा त्यहाँ रंगहीन पिसाब पनि छ । तर, पिसाब गाढा पहेंलो रंगको हुनुहुँदैन । तर, ठूलो मात्रामा पातलो पिसाबले पनि केही रोगलाई संकेत गर्न सक्छ । चाहे त्यो मधुमेहको कारणले होस् वा अत्याधिक मदिरा सेवनको कारणले होस् ।

यसले हाम्रो पिसाब कति फरक रङहरू हुन सक्छ र यसले कति फरक समस्याहरू संकेत गर्न सक्छ भनेर देखाउन जान्छ । र यो कुनै पनि हिसाबले हरेक समस्याको सूची होइन ।तर, पिसाबको रङ परिवर्तन हुनुको कारण बुझेर तपाईले पानी पिउने वा डाक्टरलाई भेट्ने निर्णय गर्न सक्नुहुन्छ ।

भारतको जयपुरस्थित नारायण अस्पतालका नेफ्रोलोजी विभागका वरिष्ठ परामर्शदाता डा, कमल कासवान पिसाबको रङलाई ध्यानमा राख्ने हो भने आफूलाई लाग्ने रोगका बारेमा जानकारी हुने र सजिलै उपचार गर्न सकिने बताउँछन् । डा. कासवान भन्छन्, ‘पिसाबको रङ परिवर्तन हुनेबित्तिकै रोग लागेको भन्ने हुँदैन । कहिलेकाहीँ खानपानका कारण पनि पिसाबको रङ परिवर्तन हुन सक्छ । तर खानपानले पिसाबको रङ परिवर्तन भएको हो अथवा रोगका कारण भैरहेको छ जानकारी राख्नु पर्छ ।’

–बीबीसीबाट